1.1 Bilge Tonyukuk Adı Nereden Gelmektedir?
Bilge Tonyukuk Gök Türk devletinin tarihi içerisinde önemli, saygıdeğer Türk tarihine adını tabiri caiz ise altın harfler ile kazıtarak geçmişe dair bilgi almamıza ışık tutmuş Gök Türk devletinin önemli devlet adamlarından birisidir. Tonyukuk’ un sahip olduğu unvanlar arasında herkes inde bildiği üzere bilge sıfatıdır. Biraz daha açacak olursak yani adını aldığı Bilge Tonyukuk’ un adını aldığı bilge sıfatına gelecek olursak bu sıfatla ilgili sözlük anlamlarından da araştırdığım üzere ilgili, derin, alakalı, daha iyi, kapsamlı, sağ duyulu bilgi sahibi anlamına geldiğini görmekteyiz. Bununla beraber Tonyukuk’ un bu bilge isimli sıfatı onun adına yapılmış Orhun Abidelerinde yazan yazıtlarda mevcuttur. Bilge Tonyukuk milattan sonra 646 ile 726 yılları arasında yaşayıp, Göktürk devleti adına önemli faaliyetlerde bulunan vezir aynı zamanda da bir savaş generalidir. Orhun Abidelerinin Tonyukuk adına yazılan kısmında Tonyukuk isminin doğru okunuşunun ‘’AT-ONG-ING-OKH-OKH’’ ya da Atongıngok biçiminde yazıldığı aşikardır. Şu anda yani günümüzde kullandığımız Türkçe ile bu ismin doğru olarak telaffuz edilmesi Atılanık ok şeklindedir. Birinci sözcüğün sonundaki ok hecesi -ık olarak düşünüldüğünde atılanık kelimesi ortaya çıkar. Bu da günümüz Türkçesinde atılmış olan başka bir deyiş ile okun yaydan çıktığı anlamına ulaşırız. Devamında üç farklı makaleden araştırdığım üzere Orhun Abidelerinin bir parçası olan Tonyukuk yazıtlarına değinmek istiyorum. Bu yazıt 1897 de Moğolistan’ da Tola ırmağının hemen yakınlarında keşif edilmiştir. Bunun üzerine Tonyukuk yazıtının dikildiği tarih ile ilgili birçok varsayım mevcuttur. Çünkü anıt zamanla eskidiğinden yıprandığından dolayı bu yüzden anıtın dikili olduğu yer hasar görmüş olup dikiliş tarihi ile ilgili kesin bir bilgi alamamaktayız. Bu konuda önemli bilim insanlarının birbirinden farklı yaptıkları varsayımlar mevcuttur. V. Thomsen, Tonyukuk yazıtının dikildiği tarihi 735 yılı olarak öne sürmüştür. Türkiye’nin de bu konuda çalışmalarda bulunmuş önemli bilim insanlarından Talat Tekin ise 720- 725 tarihileri arasında dikildiğini öne sürmüştür. Bu çıkarımların yapılmasındaki asıl sebeplerden biride ilk olarak Köl Tigin yazıtının yapıldığımı gören Bilge Tonyukuk daha sonradan kendi adına da bir anıt yapılmasını istemiş. Yani aslına bakarsak Köl Tigin’ e bir tepki olarak kendi ismine anıt diktirdiği bilim adamları tarafından düşünülmekte. Ayrıca Bilge Tonyukuk kendi adına dikilmiş olan anıtı Köl Tigin’ den sonra yaptırmıştır ve yapıtların içeriğini okuduğumuz zaman Birbirlerinden farklı olarak bariz bir şekilde üslup, anlatım ve dil açısından farklılıklar mevcuttur. Bu farklılıklar içerisinde Köl Tigin’ in kendi adına olan anıtında kullandığı dil samimi, içten, canlı, aynı zamanda etkileyeceği bir dil iken Bilge Tonyukuk adına yazılan anıtta kullanılan dil ağırbaşlı daha seçkin cümlelere sahip bir dil olduğu Orhun Abidelerini inceleyenler tarafından açıklandığını görülmektedir.
1.2 Bilge Tonyukuk’ un Karakteristik Özellikleri
Bilge Tonyukuk Türk tarihinde ve dünya tarihinde geçmişte boy göstermiş önemli devlet adamları arasında yer almaktadır. Bunun sebebi Bilge Tonyukuk’ un azameti çalışkanlığı ve onun sağ duyulu olmasıdır. Buradan da anlaşılacağı üzere Türklere ait olan savaşçı özelliğini ve savaş zekasını daima korumuştur. Bilge Tonyukuk’ u diğer insanlardan farklı kılan özellikleri arasında gelen kendisinin akıllı aynı zamanda halk arasından seçilen ilk vezir ve baş komutan olma gibi birçok özelliği vardır. Hemen yanı başlarında ve yan komşuları olan dünyanın en köklü devletlerinden biri olan Çin kaynaklarında bile, Bilge Tonyukuk isminden sıkça söz geçirmiştir. Çin kaynaklarında Bilge Tonyukuk için ‘’Tonyukuk otoriter, hâkim ve kurnazdır” (Liu Mau- Tsai, 1958: I, 175, 227). Çin kaynaklarında geçen bilgiler ve aynı zamanda Orhun Abidelerinde Bilge Tonyukuk adına yazılmış yazıttaki bilgiler birbirleri ile doğru orantılıdır. Birbirlerini tam anlamıyla destekler niteliktedirler. Tonyukuk’ un akıllı, uyanık olduğu düşmanları tarafından da bilinir fakat Bilge Tonyukuk hangi düşmanına ne zaman, nerede saldıracağını düşmanları kestiremezlerdi. Bilge Tonyukuk askeri stratejisini konuşturup savaşlara gitmeden önce plan ve takvimler hazırlardı. Bilge Tonyukuk’ a ait kişilik özellikleri arasında onun kahraman olması da vardır. Orhun Abidelerinin Tonyukuk’ a ait olan kısmında da buna değinilmiştir. Bilge Tonyukuk uzun süreç içerişinde düşmana karşı birçok savaş yapmış ve bu savaşlardan çoğunda kendisi ve ordusu zaferler kazanmışlardır. Kendisi baş komutan olması onun ordusunu iyi yönettiği, idare ettiği anlamına gelmektedir.
1.3 Bilge Tonyukuk Nasıl Bir Çevrede Yetişmiştir?
Orhun Abidelerinde geçen Bilge Tonyukuk’ a ait olan yazıtlarda da şu ifadelere yer verilmektedir: Bilge Tonyukuk hayatının bir kısmını Çin toprakları üzerinde geçirdiğinden dolayı Çin kültürünü, Çin insanını, Çinli prensesleri yakından tanımaktadır. Tonyukuk Aldığı ilk eğitimleri Çin toprakları üzerinde Çinliler tarafından almıştır. Çinlilerde görüldüğü üzere yerleşik hayata geçmeyi benimsemiş bir Türk hakanıdır. Bilge Tonyukuk Çin topraklarında hayatını sürdürmesine karşın kendisi bir Türk milliyetçisi olarak yaşamını sürdürmeyi benimsemiştir. Bilge Tonyukuk’ un yaşadığı çevrede yani Orta Asya’da geyik ve tavşan çok olduğundan dolayı bu hayvanların etlerini tüketerek yaşamını sürdürmüştür. Orta Asya’ da yeşilliğin bol olmasından dolayı bu tip beslenme faaliyetlerine sıkça rastlanılmaktadır. Aynı zamanda bu tip hayvanların etlerinden faydalanılacak bir bölgedir ve Bilge Tonyukuk’ un yediği şeyleri doğrulamaktadır. Ayrıca Bilge Tonyukuk’ un at yetiştirmeye de özel ilgisi olduğu kaynaklarda mevcuttur.
1.4 Bilge Tonyukuk’ un Yaptığı Askeri ve Siyasi Hareketler
Bilge Tonyukuk bu tip faaliyetlere başlamadan önce Çin toprakları içerisindeydi ve Çinlilere mensup idi. Çin kaynaklarından elde edilen bilgilere göre Chen-yü valiliğine teslim olan askerleri teftiş etme görevi kendisine atanmıştır.
Daha sonrasında gelişen süreçte ise bir Çin vali yardımcısı tarafından zindana atılıp tutsak edilmiştir. Kutlug’ un Çin topraklarına savaş açtığı ve yağma yaptığı sırada Tonyukuk af edilip eskiden yapmış olduğu göreve tekrardan geri getirilmiştir. Böylece Bilge Tonyukuk hapisten kurtulup, öncesinde yaşadığı yere gidip sonrada Çin topraklarına karşı savaş açan Kutlug’ un yanında yer almıştır. Bilge Tonyukuk adının nereden geldiği adlı bölümde Bilge Tonyukuk’ un ne kadar zeki, askeri planlamaları iyi yaptığı ve benzeri önemli özelliklerine değinmiştik. Kutlug’ un da Bilge Tonyukuk’ un bu dehasını fark etmesi geç olmadı. Bilge Tonyukuk’ u Apa tarkan olarak orduya dahil etmiştir.
Apa tarkanlık görevinin içeriği askeri işlerin ve atların sorumluluğunun idare edilmesi görevidir. Bilge Tonyukuk bu görevi ehemmiyetle yerine getirip ve önemli çalışmalarda bulunup yapılan faaliyetleri bizzat kendisi tarafından kontrol edilmiştir. Bilge Tonyukuk ile beraber gök Türk devleti onun idari ve askeri bilgisi dahilinde çok güçlenmiştir. Bilge Tonyukuk dış diplomasiyi yakından takip ederek Çinlilerin, Oğuzların ve Kitanların birleşip kendilerine saldırabileceklerini kağanına bildirmiş bunun üzerine kağandan orduyu istediği gibi sevk edebilme yetkisini almıştır.
Bilge Tonyukuk düşmanları güçlerini birleştirmeden önce onlara karşı harekete geçti. Kutluk ile Bilge Tonyukuk kuzey Çin’deki Yün- Çü eyaletine sefer düzenlediler.
Sonrasındaki hedefleri ise Orta Asya’ nın kalbi olan Ötüken idi. Ötüken mevkisi sefer yapmaya son derece elverişli olan verimli arazilerin olduğu bir bölgedir. Türklerin önem ve değer verdiği topraklardır. Başka bir yaklaşımla durumu ele alıcak olursak Ötüken için Dönemin Türk toprakları bile denilebilmektedir.
Göktürkler seferlere Ötüken üzerinden devam ederken Oğuzlar ile karşılaşıp Oğuz devletini de ağır bir yenilgiye uğratmışlardır. Bu savaş üzerinde diğer Oğuz boyları Göktürk devletine dahil olmuşlardır.
Kutluk’un hükümdar olduğu dönemde Bilge Tonyukuk savaşların hepsinde önemli bir rol oynayıp yerini hiç bırakmamıştır. Kutluk, Çin topraklarına tama on yedi defa saldırdı Kitanlara karşı ise beş defa ve beş defa da Oğuzlara karşı savaşmıştır. Bilge Tonyukuk bu savaşlarda komutan bendim, ordunun yönetilmesi bana ait demiştir (Bilge Tonyukuk Yazıtı, II, doğu, 6).
Devamında Bilge Tonyukuk Kapgan Kağanın hükümdarlığını devam ettirdiği dönemde de faydalı, iyi bir şekilde orduyu yönetmeye devam etmiştir tabi ki de Türk devleti için. Bu dönemde de Bilge Tonyukuk dış diplomasiden aldığı haber üzerine Kırgızlara baskına gidip, Kırgızları yenilgiye uğratmışlardır. Devamında An- Ok kavmi üzerine sefer düzenleyip bu savaştan da muvaffakiyet ile ayrılmışlardır.
İlteriş Kağan, Kapgan Kağan hükümdarlıklarını sürdükleri süre içerisinde önemli savaşlara doğrudan katkı sağlayıp daima dönemin hakanına zafer kazandırmıştır. Bilge Tonyukuk; stratejik, saygıdeğer, ağırbaşlı, planlı oluşu ile Türk ve dünya tarihinde kendine önemli ve büyük bir yer ayırtmıştır.
