Cezerî (tam adıyla İsmâil bin er-Rezzâz el-Cezerî) Şanlıurfa’nın Cizre ilçesinde doğup yaşamış Müslüman âlim, mucit ve mühendistir. Sibernetik ve robotik biliminin öncüsü ve babası olarak anılan Cezerî, 1136 yılında dünyaya geldi. Hayatını fizik, matris ve robotik bilimleri üzerine çalışmalar yaparak geçiren Cezerî, bu alanda öncü çalışmalara imza atmıştır.
Cezerî, Artuklu sarayında baş mühendis olarak görev yapan bir babanın evladıdır. Etnik kökeni hakkında her ne kadar çelişkiler olduğu düşünülse de, Kürt bölgesinde doğup, büyüyüp, hayatını da orada geçirdiğine dair bilgiler elimizde mevcut olduğundan Kürt kökenli bir âlim ve bilim insanı olduğunu söylemek mümkündür.
Hayatı
Şırnak’ın Cizre ilçesinde hayata gelen Cezerî, öğrenimini Camia Medresesi’nde tamamlayarak fizik ve mekanik alanlarına yönelip bu alanlarda önemli çalışmalar yaptı ve büyük buluşlara imza attı. Babası gibi Artuklu Sarayı’nda baş mühendislik görevini yürüttü. Fizik ve mekanik konularına olan ilgisi sayesinde günümüzde hayatımızın her alanında yer alan sibernetik ve robot bilimi konularında ortaya çıkardığı otomatik makineler ve sistematik çalışmalar, sibernetik ve robot biliminin ilk çalışmaları olarak kabul edilir.
Bazı kaynaklarda Cezerî’nin çalışmalarını deneme yanılma yoluyla gerçekleştiren zanaatkâr anlayışıyla hareket eden bir mühendis olduğu belirtilse de, onun çalışmalarında fiziğin ve bilimin önemli ölçüde yer alması bilim insanı olarak görülmesinin temelini oluşturur.
Cezerî bilimsel çalışmalarının yanında yazılı eserleriyle de bilimsel çalışmalara yön veren bir bilim insanı kimliğine sahiptir. “Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap” (El Câmi-u’l Beyn’el İlmî ve El-Amelî’en Nâfi fî Sınâ’ati’l Hiyel) isimli kitabında, 50’nin üzerinde cihazın kullanım esaslarını, bu cihazlardan yararlanma imkanlarını çizimlerle göstermesi de bunun bir kanıtı niteliğindedir. Bu yazılı eser orijinal hali ile maalesef günümüze kadar ulaşamasa da, “Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap“ isimli eser İstanbul Topkapı Sarayı’nda bulunmakta olup; günümüze ulaşmış en eski el yazması eser ünvanına sahiptir.
Yaşamının büyük çoğunluğunu sibernetik ve robotik alanlarında yaptığı çalışmalara harcayan Cezerî’nin, 1236 yılında Cizre’de hayatını kaybettiği sanılmaktadır. Türbesi de yine Cizre’de bulunan Nuh Camii Külliyatı içerisinde yer almaktadır.
Eserleri ve çalışmaları
Cezerî’nin bilinen en ünlü çalışması Filli Su Saati isimli eseridir. Cezerî’nin yaşamış olduğu dönem göze alındığında bu çalışma çok büyük ve önemli bir çalışma olarak nitelendirilebilir. Düzenekte bulunan her bir simgenin bir anlamı olduğu sanılmakta olup; bunlardan kale üzerinde figürü bulunan kişinin, Eyyubî sultanı Selahaddin Eyyubî olduğu tahmin edilmektedir. Bazı rivayetlerde yaşamının bir bölümünü Selahaddin Eyyubî’nin yanında geçirdiği aktarılan Cezerî’nin, bu figürle ona duyduğu saygı ve minneti ifade ettiği düşünülmektedir.
Filli Su Saati isimli eserin çalışma prensibi şu şekildedir: Düzeneğin en altında bulunan filin karnı bir su tankı özelliği taşır. Bu su tankı içerisinde bulunan ve zamana bağlı olarak suyun içerisine batan kap, düzeneğin hareket etmesini sağlar. Bu hareketle birlikte düzeneğin tepesinde yer alan şahin figürünün gagasına yerleşen top, oradan da harekete duyarlı bir ejderin ağzına iner. Ejderin ağzından su dolu kaba düşen topun çıkarmış olduğu ses düzeneğin bir turunu oluşturur ve bu tur yarım saate denk gelmektedir. Her ne kadar uzun ve meşakkatli bir sistem olduğu düşünülse de, milimetrik ayarlamalar, fizik bilimin dahice kullanılması bakımından bu sistem dünya robot bilimi ve sibernetik çalışmaları kapsamında bir devrim niteliği taşır.
Cezerî’nin diğer bir ünlü eseri de Diyarbakır Ulu Camii avlusunda yer alan Güneş Saati‘dir. Yaklaşık 1 metre uzunluğunda yuvarlak bir taş sütunun üzerinde bulunan mermer tabakanın ortasına demirden bir parça yerleştirilmesiyle tamamlanan bu icat, güneşin geliş açısının değişmesi ile birlikte demirin gölgesinin saat gibi hareket etmesi esasına dayanmaktadır.
Cezerî’nin diğer çalışmaları ise şu şekildedir: Otomatik çalışan su makinesi, Otomatik abdest makinesi, Saz çalan robot, Su pompa otomatı, Kandil saati, Otomatik hizmetçi (Belirli zamanlarda meyve ve su vermeye ayarlanmış makine) ve bunlar gibi onlarca otomat ve makineli sitem.
Cezerî’nin en bilinen yazılı eserlerini ise şu şekilde sıralayabiliriz:
> Kitāb fi ma-‘rifat al-Hiyal al-handasiyya
> Kitâb-ül-Câmi Beyn-el-İlmi vel-Amel-in-Nâfî fî Sınâat-il-Hiyel
