Evliya Çelebi Hicri 10 Muharrem 1020 miladi takvime göre 25 Mart 1611 yılında İstanbul’da doğdu. Asıl adı Derviş Mehmet Zilli olup 17. Yüzyılın en büyük gezgini olması nedeniyle Evliya Çelebi adı verilmiştir. Ailesi aslen Kütahyalı olup İstanbul’un fethinden sonra İstanbul’a yerleşmişlerdir. Babası Derviş Mehmet Zilli padişahların kuyumcu başı olarak bilinen muhterem bir zattı. Annesi köklü bir aileden olan Ahbaz hanımdır. İstanbul’da Unkapı’da yaşamışlardır. Evliya Çelebi ailesinin desteği ile iyi bir eğitim görmüştür. 50 yıl boyunca Avrupa, Asya ve Mısır topraklarında gezmiştir. Gezdiği yerleri ve görüşlerini paylaştığı Seyahatname adında 10 ciltlik bir eseri bulunmaktadır. Ölümünün 400. Yılı olan 2011 yılı Unesco tarafından Evliya Çelebi yılı olarak ilan edilmiştir.
Evliya Çelebi Hayatı
Evliya Çelebi’nin hayatının büyük bir kısmı gezerek geçmiştir. Zamanın şartlarında iyi bir eğitim görmüştür. Birçok farklı alanlarda aldığı özel dersler ile kendini geliştirmiştir. Hayatı boyunca hiç evlenmemiştir. Eserlerinde anlattığı kadarıyla iyi ata binen, cirit oyununda çok iyi olan, çevik ve hareketli bir insandır. Hoşsohbet ve nüktedan tavrı ile herkes tarafından sevilir, meclislerde sözü geçer. İnsanlar arasında yaşanan tatsızlıklarda hemen aracı olup kavgaları önlediği bilinir. Çok hayırsever bir insan olan Çelebi, kendisine sunulan tüm hediyeleri, para ve ganimet mallarını kardeşlerine bağışlamıştır. 25 yaşında iken saraya kabul edilmesinden sonra seyahatleri başlamıştır. Üstün zekâsı ve hitabı ile sarayda çok sevilmiştir. Henüz İstanbul’da eğitim hayatını tamamlarken gezip gördüklerini yazmaya başlamıştır. Sonrasında da gördüğü yerleri sürekli yazarak Seyahatname eserini oluşturmuştur. Sarayda olduğu süre içerisinde padişahlarla ve vezirlerle hem ülke içerisinde hem de yabancı ülkelerde birçok yere gitme fırsatı oldu.
Evliya Çelebi Eğitim Hayatı
Evliya Çelebi önce mahalle mektebinde sonra da Şeyhülislam Hamit Efendi Medresesinde eğitimine başladı. Yedi yıl medrese eğitimi sonrası saraya özgü bir okul olan Enderun’da eğitimine devam etti. Enderun’da dil bilgisi, gramer, kafiye, musiki gibi çeşitli derlerde kendini geliştirdi. Okul haricinde aldığı özel derslerle Arapça, Kur’an, Hüs-ü hat, musiki ve yabancı dil dersleri aldı. Kur’anı ezberleyerek hafız oldu. Zamanın en iyi eğitim gören kişilerinden biridir. Öğrenimi bittikten sonra bir gün Ayasofya’da Kur’an okurken padişah 4. Murat tarafından keşfedilerek saraya alındı. Sarayda iken birçok ülkeyi ziyaret etme şansı olmuştur. Vezirler ile birlikte seyahat ettiği ülkelerde istihbarat görevlerinde de bulunmuştur.
Evliya Çelebi Seyahatlerinin Başlaması
Evliya Çelebi daha küçük yaşlarından itibaren gezip görme ve yeni insanlar tanıma arzusu olan bir çocuktur. Seyahatlerinin gördüğü bir rüya sonrası başladığını anlatır. Rüyasında Ahi Çelebi camisinde kalabalık cemaatin ön safında oturan Hz. Muhammet peygamberi görür. Dört halifesi ve ashab-ı ile birlikte peygamber oradadır. Yanına gidip şefaat dilemek ister. Önce cesaret edemez. Daha sonra cesaretini toplayıp peygamberin yanına gider ve ona ‘’Şefaat ya Resulullah’’ demek ister ve heyecanla ‘’ Seyahat ya Resulullah’’ der. Bu rüyadan sonra seyahatlerinin başladığını ve 70 yaşına kadar sürekli seyahat ettiğini söyler. Seyahatleri çeşitli sıkıntılar tehlikeler ve hadiseler ile geçmesine rağmen asla vazgeçemediğini anlatır.
Evliya Çelebi Seyahatleri
Evliya Çelebi seyahatleri 1640 yılında babasından habersiz Bursa’ya yaptığı gezi ile başlar. 35 gün süren seyahati sonrası İstanbul’a döndüğünde babası onun seyahat etme aşkını anlar ve gezilerine müsaade eder. Seyahatname eseri 10 ciltten oluşur ve her ciltte gezip gördüğü farklı yerleri anlatır. İstanbul ve çevresi ile başlayan seyahatleri Anadolu, Girit, Azerbaycan, Kafkaslar, Rumeli, Irak, İran, Suriye, Filistin, Ermenistan, Rusya, Balkanlar, Macaristan, Kırım, Avusturya, Yunanistan, Mekke, Medine, Sudan ve Mısır olarak bilinir.
Evliya Çelebi Eserleri
Evliya Çelebi eserleri seyahat ettiği yerleri anlattığı eşsiz eserlerdir. Bir kültür hazinesi olan eserler anlatım dili ve üslubu ile dikkat çeker. Gezdiği gördüğü yerleri yalnızca anlatmakla kalmayıp birçok bilgi ve belge sunarak tam bir araştırma konusu gibi sunar. Yalnızca gördüklerini yazmayıp kendi öznel yorumlarını ve düşüncelerini de katarak zengin birer eser olarak sunmuştur. En büyük eseri olan 10 ciltlik Seyahatname Türk kültür tarihi ve gezi edebiyatı için önemli bir yere sahiptir. Evliya Çelebi eserleri seyahat ettiği yerler ve yıllarına göre 10 ciltte toplanmıştır.
1)1630 yılında İstanbul ve çevresi,
2)1640 yılında Anadolu, Girit, Azerbaycan ve Kafkaslar,
3)1640 yılında Rumeli, Ermenistan, Suriye ve Filistin,
4)1655 yılında Irak, İran ve Doğu Anadolu Bölgesi,
5)1656 yılında Balkanlar ve Rusya,
6)1663 ve 1664 yıllarında Macaristan (askeri seferler),
7)1664 yılında Kırım, Avusturya ve Kafkaslar,
8)1667 ve 1670 yıllarında Kırım, Rumeli ve Yunanistan,
9)1671 yılında hac için Hicaz, Medine ve Mekke,
10)1972 yılında Sudan ve Mısır.
Evliya Çelebi Seyahatname Hakkında Bilgiler
Evliya Çelebi Seyahatname eseri 10 ciltten oluşan bir kitap serisidir. Kültürel olarak büyük bir değere sahip olan eser oldukça kıymetli bilgiler ile doludur. Çelebi, eserinde yalnızca gördüklerini dile getirmekle kalmayıp çok önemli bilgi ve belgeler ile araştırma konusu olan bir eser sunmuştur. 17. Yüzyılda kaleme alınmış bir gezi yazısı olan Seyahatname ilk olarak 1814 yılında Hammer tarafından keşfedilmiştir. İlk basımı ise 1848 yılında Kahire’de bulunan Bulak matbaasında basılmıştır. İlk adı Müntehabat-ı Evliya Çelebi olarak yayınlanmıştır. 1896 yılında İkdam gazetesi sahipleri Ahmet Cevdet Bey ve Necip Asım Bey tarafından İstanbul’da basılmaya başlanmıştır. Pertev Paşa Kütüphanesi’nden alınan nüshasının ilk 6 cildi basılabilmiştir. 1928 yılında Türk Tarih Encümeni tarafından 7.ve 8. Ciltleri basılmıştır. 1935-1938 yıllarında Türkiye Cumhuriyeti Maarif Vekaleti yeni harflerle 9. Ve 10. Cildini bastırmıştır. Orhan Şaik Gökyay 1996 yılında Seyahatname’yi Latin alfabesine çevirmiştir. Böylece daha çok insanın okuması ve anlaması sağlanmıştır.
Seyahatname Anlatım Dili
Seyahatname Evliya Çelebi tarafından Osmanlıca olarak yazılmış nüshalardan oluşur. Sonraki yıllarda dünyanın birçok ülkesinde bilim adamları tarafından incelenen bir eser olmuş ve çeşitli dillere çevrilmiş ve yayınlanmıştır. Eserde Evliya Çelebi gezip gördüğü yerleri halkın anlayabileceği yalın ve duru bir dille anlatmıştır. 17. Yüzyılda Divan Edebiyatı’nda şiir ön planda olmasına rağmen Evliya Çelebi eserini nesir türünde kaleme almıştır. Zaman zaman fantastik bir anlatım dili seçen Çelebi eserine hiciv de katarak keyifli bir eser bırakmıştır. Gerçek ve kurgusal olayların bir arada bulunduğu kitap keyifle okunabilecek kültürel bir eserdir.
Seyahatname Konusu
Seyahatname Evliya Çelebi’nin seyahatlerinde gezip gördüğü yerleri kendi görüşlerini ve düşüncelerini de katarak kaleme aldığı bir 10 ciltlik bir eserdir. Gittiği bütün yerlerin coğrafi konumunu, tarihini, ekonomik ve kültürel durumlarını, ibadet yerlerini, mimari yapı özelliklerini ayrıntılı olarak anlatmıştır. Halkın özellikleri, dili, dini, kültürü, kıyafetleri, sanatları ve günlük yaşamları bazen de muzip bir dille ele almıştır. Müslüman ve gayrimüslim halkların özelliklerini ve farklılıklarını da ele almıştır. İnanç ve itikatları farklı yerlere ait halk öyküleri ile birleştirmiştir. Türküler, halk şiirleri, masallar, maniler, halk oyunları, giyim, eğlence, düğünleri komşuluk ilişkileri ve toplumsal davranışlar gibi gittiği yerlerin tüm özelliklerini aktarmıştır. Gezilen yerlerde bulunan evler, camiler, hanlar, konaklar, çeşmeler, kale, manastır, kilise, hamam, saray, kule gibi tüm yapılarının yapılış yılı ve mimarisi gibi tüm özelliklerini ele almıştır. Farklı kültürlerin mutfak kültürleri de dahil çok zengin bir içeriğe sahiptir.
